Stonewalling, noemde Nixons team het voortdurend uitstellen en draaikonten rond de beantwoording van lastige vragen over de verzameling schandalen die bekend werd onder de noemer Watergate.
Dieptepunt: een verzameling tapes waarop gesprekken in de Oval Office waren opgenomen. Volgens Nixon c.s. vielen die onder ‘executive privilege’ – de vrije ruimte waarbinnen een president en diens vertrouwelingen kunnen spreken en plannen zonder bang te hoeven zijn daarover ooit verantwoording af te leggen. Een politieke safe space zo u wilt.
Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft de facto dezelfde executieve ruimte geclaimd door elke dag 100 euro af te tikken zolang ze maar geen documenten over de mondkapjesdeal aan de Volkskrant hoeven te sturen. Oké, het argument is net anders: het zijn er zoveel (documenten) dat het ondoenlijk is snel te leveren en de Raad van State heeft de werkwijze van het ministerie (op eigen tempo) eerder dit jaar nog gesanctioneerd.
Maar beide argumenten gaan mank: de rechter vindt de zaak-Volkskrant (door de krant aangespannen) echt anders en stelt dat de uitspraak van de Raad van State niet opgaat voor deze documenten. Enig begrip voor het managen van miljoenen documenten over Corona kon de Raad van State nog wel opbrengen, maar de documenten die de Volkskrant graag wil inzien, enkele honderden, zijn al voor ander onderzoek (Deloitte) geïndexeerd. Lakken, in een enveloppe en opsturen. Een vakantiebaantje, meer niet.
Een lange aanloop voor een manke vergelijking? Een deal over mondkapjes vergelijken met tapes van een Amerikaanse president? Lang is de aanloop zeker, de zaak is ook complex. Mank gaat de vergelijking niet.
Watergate is in het collectieve geheugen een voorbeeld van journalistiek doorzettingsvermogen. Maar wie zich in de zaak verdiept, komt er snel achter dat het staat voor een web aan intriges, leugens, schandalen en uiteindelijk, door voortdurend te stonewallen, een constitutionele crisis.
Om de tapes toch te krijgen, was de speciaal aanklager op het dieptepunt van de crisis bereid ze in het Witte Huis op te halen met hulp van de Nationale Garde. En het Witte Huis ontsloeg een serie speciale aanklagers in de hoop dat zij daarvan zouden afzien.
Het stonewallen door het Ministerie van Sociale Zaken heeft mijn inziens ook alle potentie om uit te groeien tot een constitutionele crisis. Je kan nog zo’n goede wet hebben om het openbaar bestuur ook openbaar te houden, als datzelfde openbaar bestuur zich niet aan de wet houdt, hebben we een probleem. Dat het ministerie zich niet aan die wet houdt richting pers, is tekenend. De vraag is welk gezag het ministerie daar wel toe kan dwingen?
Precies die vraag – hoe houden we een overheid aan de wet als die ervoor kiest dat niet te doen – legt een bom onder ons constitutionele stelsel. Daarin zijn die machten immers georganiseerd, alleen niet de vraag wat er moet gebeuren als een macht zich aan die organisatie denkt te kunnen onttrekken.
We kennen de afloop van Watergate – Nixon koos eieren voor zijn geld en vertrok. Daarmee wierp het schandaal overigens wel een schaduw vooruit. Belangrijke crises na Watergate (Iran-Contra-affaire om er een te noemen) leidde niet tot doorpakken: een tweede presidentiële/constitutionele crisis binnen zo’n korte periode zou de Amerikaanse democratie niet overleven, was de vrees.
De weigering van SZW de documenten te leveren, is langzaam aan het uitgroeien tot een vergelijkbare politieke crisis. Volgens hoogleraar staatsrecht Wim Voermans is de Kamer nu aan zet. Andere dossiers (Toeslagen, Groninger gas, Munitie-affaire) laten echter zien dat ook de Kamer vaak bot vangt. Rutte beloofde een nieuwe bestuurscultuur, maar heeft binnen de ministerraad nog niet iedereen op dezelfde golflengte gekregen – een snelle afwikkeling van deze crisis zou een goede eerste stap zijn. Anders komt iemand de stukken halen. En dan zijn we echt verder van huis. <<