Onlangs verscheen een prachtig boek –The End van Ian Kershaw. Daarin analyseert de gelauwerde, Britse biograaf van Adolf Hitler een hele eenvoudige vraag: waarom vochten de Duitsers zo lang door? Waarom gaven ze eind ’44 de strijd niet gewoon op, maar rekten ze het conflict onnodig lang op? Het antwoord is een mengeling van misplaatst optimisme, gebrek aan kennis over de werkelijke situatie aan het front, een ijzeren greep van de nazi-elite op het volk en het militaire apparaat en angst en beven. Want opgeven is overleveren aan de vijand. God mag weten waar dat schip strandt.
Het eind is zelden helder gedefinieerd. Natuurlijk zijn er bij conflicten riten om een eind te markeren. 11 november, om 11 minuten over 11 is misschien wel de bekendste: toen legden de strijdende partijen in 1918 de wapens neer. Het was ‘een’ eind van de Eerste Wereldoorlog. Maar om die echt te beëindigen, moesten diplomaten nog bijeen komen in Versaille. En ook toen, zou je kunnen volhouden, was die oorlog nog niet voorbij. Ze dook, met andere middelen, onder in het interbellum. De fysieke strijd werd vervangen door een politieke om in 1939 weer gewapend aan het oppervlakte te komen.
Toch is een eind noodzakelijk om een nieuw begin te maken. En dat nieuwe begin kan niet zonder helder te markeren waar het voorgaande stopt. Zoals in de polemiek met Poot. Het kabbelt voort, maar hoe breid je daar nu een net eind aan? Moeten we elkaar de hand rijken, met het risico dat de ander erin bijt? Moet voor Wiedergutmachung iemand zo ridderlijk zijn om over zijn persoonlijke leed heen te stappen?
Mijn opa zat in de oorlog in het Oostenrijkse Milch – opgepakt voor gedwongen arbeid. Toen de oorlog voorbij was en hij na een barre tocht weer thuis kwam, reisde hij al snel meermalen naar Duitsland met potten pindakaas. Voor de Duitse jeugd, zei hij. Want Europa heeft een sterk en stabiel Duitsland nodig. En alleen de kinderen zijn onschuldig genoeg om opnieuw te beginnen. Mijn opa stierf in 1990 en hij heeft natuurlijk gelijk gekregen. De kinderen die hij toen potten pindakaas gaf, zijn opnieuw begonnen. En daar plukken wij de vruchten van. Die pot pindakaas, kijk, dat was Wiedergutmachung avant la lettre. Want zonder eind geen nieuw begin.<<